Archiwum społeczne
W lipcu 2024 roku zainaugurowaliśmy projekt edukacyjno-animacyjny „Historie. Willa Decjusza 1889–1989”. Jednym z głównych jego elementów było zainicjowanie budowy społecznego archiwum Willi Decjusza – XVI-wiecznego pałacu położonego na Woli Justowskiej w Krakowie.
Wyjątkowość tego miejsca ma wiele źródeł. Jednym z nich jest bez wątpienia jego niemal pięciowiekowa historia. Willa, wzniesiona około 1535 roku z inicjatywy Justusa Ludwika Decjusza – doradcy króla Zygmunta Starego – stanowi jeden z najcenniejszych przykładów architektury renesansowej w Polsce. Przez wieki pełniła różnorodne funkcje i była świadkiem wielu przemian społecznych, politycznych i kulturowych, a także ważnym punktem odniesienia dla lokalnej społeczności.
W swoich początkach służyła jako letnia rezydencja kolejnych właścicieli – należała m.in. do rodzin Decjuszów, Lubomirskich, Sanguszków i Morzkowskich. W XIX wieku, za sprawą księżnej Marceliny Czartoryskiej, Willa zyskała nowe znaczenie – stała się ważnym Salonem Patriotycznym, w którym spotykali się przedstawiciele elity intelektualnej i artystycznej epoki.
W czasie I wojny światowej budynek został zajęty przez garnizon wojskowy. W okresie międzywojennym planowano przekształcenie Willi w luksusowy pensjonat, zaś podczas II wojny światowej w pałacu stacjonowała niemiecka policja.
Po wojnie Willa przeszła kolejną transformację – początkowo mieściła się w niej szkoła i internat Biegłych Rewidentów Spółdzielczości, a w późniejszych latach – oddział kobiecy Szpitala Gruźliczego im. dr. Anki, który funkcjonował tu aż do lat 70. XX wieku. Popadła w zapomnienie i, pozbawiona odpowiedniej opieki konserwatorskiej, niszczała.
Nowy rozdział w historii obiektu rozpoczął się w 1996 roku, kiedy powstało Stowarzyszenie Willa Decjusza, które objęło pieczę nad zabytkiem i przywróciło mu funkcję miejsca kultury i dialogu. Od 2019 roku opiekę nad Willą sprawuje miejska instytucja kultury – Instytut Kultury Willa Decjusza.
Willa jest częścią większego kompleksu pałacowo-parkowego, który obejmuje także Dom Łaskiego, Dom Erazma oraz zabytkowy Park Decjusza – jeden z najstarszych parków miejskich w Krakowie. Całość tworzy unikatowy krajobraz kulturowy, łączący dziedzictwo historyczne z dynamizmem życia społecznego i artystycznego.
Kompleks zlokalizowany jest na Woli Justowskiej – osiedlu wchodzącym w skład dzielnicy Zwierzyniec. Wola Justowska wyróżnia się specyficzną, przeważnie jednorodzinną zabudową oraz zróżnicowaną strukturą demograficzną. Obok mieszkańców związanych z tą częścią miasta od pokoleń, znajduje się tu liczna grupa nowych mieszkańców, którzy dopiero włączają się w tkankę lokalnej społeczności. Projekt „Historie…” był próbą połączenia tych dwóch perspektyw i stworzenia przestrzeni do dialogu wokół wspólnej historii miejsca.
Pomysł stworzenia społecznego archiwum Willi Decjusza zrodził się z refleksji nad przemijaniem i obowiązkiem ocalenia pamięci. Zrozumieliśmy, że to ostatni moment, by dotrzeć do świadków historii - osób pamiętających czasy, gdy Willa pełniła inne funkcje i była inaczej postrzegana przez mieszkańców. Historia dokumentalna obiektu – rekonstruowana na podstawie oficjalnych źródeł archiwalnych i badań architektonicznych jest także przedmiotem naszego ciągłego zainteresowania. W tym jednak projekcie koncentrujemy się na tym, co dotychczas nieopowiedziane.
Przez ostatnich kilka miesięcy rozmawialiśmy długoletnimi pracownikami Willi Decjusza, ukierunkowując nasze poszukiwania uczestników projektu archiwistycznego. Wskutek tego procesu powstało dziesięć obszernych wywiadów biograficznych z byłymi i obecnymi mieszkańcami Woli Justowskiej. Te rozmowy wraz z udostępnionymi zdjęciami i pamiątkami stanowią niezwykłe świadectwo wspólnotowej pamięci. Dzięki nim Willa Decjusza w swojej wielowiekowej historii może otworzyć nowy rozdział, stając się nie tylko kreatorką wspomnień, ale też ich depozytariuszką.
Willa Decjusza we wspomnieniach mieszkańców jawi się jako miejsce z jednej strony odległe, a z drugiej – niezwykle bliskie. Pałac Decjusza, jak niegdyś nazywano Willę, przez lata zaniedbany, opuszczony i niedostępny, wcześniej – uważany wręcz za miejsce niebezpieczne z racji funkcjonującego w nim oddziału gruźliczego. Ulokowanie szpitala w przestrzeni, która zupełnie nie była przygotowana do pełnienia takiej roli było celowym działaniem władz komunistycznych i częścią strategii deprecjonowania arystokratycznego dziedzictwa. Konsekwencje tej decyzji ponieśli przede wszystkim personel i pacjenci oddziału, ale także mieszkańcy, w których budowano poczucie lęku i negatywny wizerunek miejsca.
Z drugiej strony, z opowieści rozmówców wyłania się obraz Willi jako miejsca niezwykle bliskiego – trwale wpisanego w krajobraz dzielnicy, budzącego sentyment i dumę. Mieszkańcy z zainteresowaniem obserwowali proces rewitalizacji obiektu i z ulgą przyjęli informację o jego ponownym otwarciu jako przestrzeni kultury. Możliwość uczestnictwa w organizowanych w Willi wystawach, koncertach i programach edukacyjnych to ważny element ich codziennego życia.
Nie mniej istotna okazała się nieoczywista funkcja Willi Decjusza jako miejsca rodzinnych spotkań. Wynajmowana na śluby, wesela i jubileusze zabytkowa przestrzeń stała się dla wielu naszych rozmówców tłem ich najbardziej osobistych i najbliższych sercu wspomnień. Opowieść ta – choć pozornie rozchwiana jest jednak spójna, spleciona z wielu wątków i głosów, które razem tworzą żywą, pulsującą tkankę miejsca.
Dzięki projektowi „Historie. Willa Decjusza 1889–1989” udało się nie tylko ocalić cenne wspomnienia i świadectwa przeszłości, ale też stworzyć inspirującą przestrzeń dialogu wokół historii i dziedzictwa. Wierzymy, że to dopiero początek. Chcemy, aby społeczne archiwum Willi wciąż się rozwijało. Zależy nam, by kolejne głosy mogły wybrzmieć i odnaleźć swoje miejsce w opowieści o tym wyjątkowym miejscu i ludziach z nim związanych.
Z pewnością wiele z tych historii nie zostało jeszcze opowiedzianych. Zaszczytem dla nas będzie móc ich od Państwa wysłuchać.
Zapraszamy do współtworzenia projektu!
Kontakt z koordynatorką:
Anna Słupek
anna.slupek@willadecjusza.pl
+48 453 696 341
W swoich początkach służyła jako letnia rezydencja kolejnych właścicieli – należała m.in. do rodzin Decjuszów, Lubomirskich, Sanguszków i Morzkowskich. W XIX wieku, za sprawą księżnej Marceliny Czartoryskiej, Willa zyskała nowe znaczenie – stała się ważnym Salonem Patriotycznym, w którym spotykali się przedstawiciele elity intelektualnej i artystycznej epoki.
W czasie I wojny światowej budynek został zajęty przez garnizon wojskowy. W okresie międzywojennym planowano przekształcenie Willi w luksusowy pensjonat, zaś podczas II wojny światowej w pałacu stacjonowała niemiecka policja.
Po wojnie Willa przeszła kolejną transformację – początkowo mieściła się w niej szkoła i internat Biegłych Rewidentów Spółdzielczości, a w późniejszych latach – oddział kobiecy Szpitala Gruźliczego im. dr. Anki, który funkcjonował tu aż do lat 70. XX wieku. Popadła w zapomnienie i, pozbawiona odpowiedniej opieki konserwatorskiej, niszczała.
Nowy rozdział w historii obiektu rozpoczął się w 1996 roku, kiedy powstało Stowarzyszenie Willa Decjusza, które objęło pieczę nad zabytkiem i przywróciło mu funkcję miejsca kultury i dialogu. Od 2019 roku opiekę nad Willą sprawuje miejska instytucja kultury – Instytut Kultury Willa Decjusza.
Willa jest częścią większego kompleksu pałacowo-parkowego, który obejmuje także Dom Łaskiego, Dom Erazma oraz zabytkowy Park Decjusza – jeden z najstarszych parków miejskich w Krakowie. Całość tworzy unikatowy krajobraz kulturowy, łączący dziedzictwo historyczne z dynamizmem życia społecznego i artystycznego.
Kompleks zlokalizowany jest na Woli Justowskiej – osiedlu wchodzącym w skład dzielnicy Zwierzyniec. Wola Justowska wyróżnia się specyficzną, przeważnie jednorodzinną zabudową oraz zróżnicowaną strukturą demograficzną. Obok mieszkańców związanych z tą częścią miasta od pokoleń, znajduje się tu liczna grupa nowych mieszkańców, którzy dopiero włączają się w tkankę lokalnej społeczności. Projekt „Historie…” był próbą połączenia tych dwóch perspektyw i stworzenia przestrzeni do dialogu wokół wspólnej historii miejsca.
Pomysł stworzenia społecznego archiwum Willi Decjusza zrodził się z refleksji nad przemijaniem i obowiązkiem ocalenia pamięci. Zrozumieliśmy, że to ostatni moment, by dotrzeć do świadków historii - osób pamiętających czasy, gdy Willa pełniła inne funkcje i była inaczej postrzegana przez mieszkańców. Historia dokumentalna obiektu – rekonstruowana na podstawie oficjalnych źródeł archiwalnych i badań architektonicznych jest także przedmiotem naszego ciągłego zainteresowania. W tym jednak projekcie koncentrujemy się na tym, co dotychczas nieopowiedziane.
Przez ostatnich kilka miesięcy rozmawialiśmy długoletnimi pracownikami Willi Decjusza, ukierunkowując nasze poszukiwania uczestników projektu archiwistycznego. Wskutek tego procesu powstało dziesięć obszernych wywiadów biograficznych z byłymi i obecnymi mieszkańcami Woli Justowskiej. Te rozmowy wraz z udostępnionymi zdjęciami i pamiątkami stanowią niezwykłe świadectwo wspólnotowej pamięci. Dzięki nim Willa Decjusza w swojej wielowiekowej historii może otworzyć nowy rozdział, stając się nie tylko kreatorką wspomnień, ale też ich depozytariuszką.
Willa Decjusza we wspomnieniach mieszkańców jawi się jako miejsce z jednej strony odległe, a z drugiej – niezwykle bliskie. Pałac Decjusza, jak niegdyś nazywano Willę, przez lata zaniedbany, opuszczony i niedostępny, wcześniej – uważany wręcz za miejsce niebezpieczne z racji funkcjonującego w nim oddziału gruźliczego. Ulokowanie szpitala w przestrzeni, która zupełnie nie była przygotowana do pełnienia takiej roli było celowym działaniem władz komunistycznych i częścią strategii deprecjonowania arystokratycznego dziedzictwa. Konsekwencje tej decyzji ponieśli przede wszystkim personel i pacjenci oddziału, ale także mieszkańcy, w których budowano poczucie lęku i negatywny wizerunek miejsca.
Z drugiej strony, z opowieści rozmówców wyłania się obraz Willi jako miejsca niezwykle bliskiego – trwale wpisanego w krajobraz dzielnicy, budzącego sentyment i dumę. Mieszkańcy z zainteresowaniem obserwowali proces rewitalizacji obiektu i z ulgą przyjęli informację o jego ponownym otwarciu jako przestrzeni kultury. Możliwość uczestnictwa w organizowanych w Willi wystawach, koncertach i programach edukacyjnych to ważny element ich codziennego życia.
Nie mniej istotna okazała się nieoczywista funkcja Willi Decjusza jako miejsca rodzinnych spotkań. Wynajmowana na śluby, wesela i jubileusze zabytkowa przestrzeń stała się dla wielu naszych rozmówców tłem ich najbardziej osobistych i najbliższych sercu wspomnień. Opowieść ta – choć pozornie rozchwiana jest jednak spójna, spleciona z wielu wątków i głosów, które razem tworzą żywą, pulsującą tkankę miejsca.
Dzięki projektowi „Historie. Willa Decjusza 1889–1989” udało się nie tylko ocalić cenne wspomnienia i świadectwa przeszłości, ale też stworzyć inspirującą przestrzeń dialogu wokół historii i dziedzictwa. Wierzymy, że to dopiero początek. Chcemy, aby społeczne archiwum Willi wciąż się rozwijało. Zależy nam, by kolejne głosy mogły wybrzmieć i odnaleźć swoje miejsce w opowieści o tym wyjątkowym miejscu i ludziach z nim związanych.
Z pewnością wiele z tych historii nie zostało jeszcze opowiedzianych. Zaszczytem dla nas będzie móc ich od Państwa wysłuchać.
Zapraszamy do współtworzenia projektu!
Kontakt z koordynatorką:
Anna Słupek
anna.slupek@willadecjusza.pl
+48 453 696 341
Fotografia z archiwum prywatnego dr n. med. Romany Waligóry-Antczak, specjalistki pulmonologii na oddziale gruźliczym w Willi Decjusza (na zdjęciu po lewej), 1962 r.