Archiwum społeczne
W lipcu 2024 roku zainaugurowaliśmy projekt edukacyjno-animujący „Historie. Willa Decjusza 1889–1989”. Jednym z głównych jego elementów było zainicjowanie budowy społecznego archiwum Willi Decjusza – XVI-wiecznego pałacu położonego na Woli Justowskiej w Krakowie.
Wyjątkowość tego miejsca ma wiele źródeł. Jednym z nich jest bez wątpienia jego niemal pięciowiekowa historia. Willa, wzniesiona około 1535 roku z inicjatywy Justusa Ludwika Decjusza – doradcy króla Zygmunta Starego – stanowi jeden z najcenniejszych przykładów architektury renesansowej w Polsce. Przez wieki pełniła różnorodne funkcje i była świadkiem wielu przemian społecznych, politycznych i kulturowych, a także ważnym punktem odniesienia dla lokalnej społeczności.
W swoich początkach służyła jako letnia rezydencja kolejnych właścicieli – należała m.in. do rodzin Decjuszów, Lubomirskich, Sanguszków i Morzkowskich. W XIX wieku, za sprawą księżnej Marceliny Czartoryskiej, Willa zyskała nowe znaczenie – stała się ważnym Salonem Patriotycznym, w którym spotykali się przedstawiciele elity intelektualnej i artystycznej epoki.
W czasie I wojny światowej budynek został zajęty przez garnizon wojskowy. W okresie międzywojennym planowano przekształcenie Willi w luksusowy pensjonat, zaś podczas II wojny światowej w pałacu stacjonowała niemiecka policja.
Po wojnie Willa przeszła kolejną transformację – początkowo mieściła się w niej szkoła i internat Biegłych Rewidentów Spółdzielczości, a w późniejszych latach – oddział kobiecy Szpitala Gruźliczego im. dr. Anki, który funkcjonował tu aż do lat 70. XX wieku. W kolejnych latach popadała w zapomnienie i, pozbawiona odpowiedniej opieki konserwatorskiej, niszczała.
Nowy rozdział w historii obiektu rozpoczął się w 1996 roku, kiedy powstało Stowarzyszenie Willa Decjusza, które objęło pieczę nad zabytkiem i przywróciło mu funkcję miejsca kultury i dialogu. Od 2019 roku opiekę nad Willą sprawuje miejska instytucja kultury – Instytut Kultury Willa Decjusza.
Willa jest częścią większego kompleksu pałacowo-parkowego, który obejmuje także Dom Łaskiego, Dom Erazma oraz zabytkowy Park Decjusza – jeden z najstarszych parków miejskich w Krakowie. Całość tworzy unikatowy krajobraz kulturowy, łączący dziedzictwo historyczne z dynamizmem współczesnego życia społecznego i artystycznego.
Kompleks zlokalizowany jest na Woli Justowskiej – osiedlu wchodzącym w skład dzielnicy Zwierzyniec. Wola Justowska wyróżnia się specyficzną, przeważnie jednorodzinną zabudową oraz zróżnicowaną strukturą demograficzną. Obok mieszkańców związanych z tą częścią miasta od pokoleń, rezyduje tu liczna grupa nowych mieszkańców, którzy dopiero włączają się w tkankę lokalnej społeczności. Projekt „Historie…” był próbą połączenia tych dwóch perspektyw i stworzenia przestrzeni do dialogu wokół wspólnej historii miejsca.
Pomysł stworzenia społecznego archiwum Willi Decjusza zrodził się z refleksji nad przemijaniem i obowiązkiem ocalenia pamięci. Zrozumieliśmy, że to ostatni moment, by dotrzeć do świadków historii - osób pamiętających czasy, gdy Willa pełniła inne funkcje i była inaczej postrzegana przez mieszkańców. Historia dokumentalna obiektu – rekonstruowana na podstawie oficjalnych źródeł archiwalnych i badań architektonicznych jest także przedmiotem naszego ciągłego zainteresowania. W tym jednak projekcie koncentrujemy się na tym, co dotychczas nieopowiedziane.
Przez ostatnich kilka miesięcy rozmawialiśmy z wieloletnimi pracownikami Willi Decjusza, ukierunkowując poszukiwania uczestników projektu archiwistycznego. Wskutek tego procesu powstało piętnaście obszernych wywiadów biograficznych z byłymi i obecnymi mieszkańcami Woli Justowskiej. Te rozmowy wraz z udostępnionymi zdjęciami i pamiątkami stanowią niezwykłe świadectwo wspólnotowej pamięci. Dzięki nim Willa Decjusza w swojej wielowiekowej historii może otworzyć nowy rozdział, stając się nie tylko kreatorką wspomnień, ale też ich depozytariuszką.
Willa Decjusza we wspomnieniach mieszkańców jawi się jako miejsce z jednej strony odległe, a z drugiej – niezwykle bliskie. Pałac Decjusza, jak niegdyś nazywano Willę, był przez lata zaniedbany, opuszczony i niedostępny, wcześniej – uważany wręcz za miejsce niebezpieczne z racji funkcjonującego w nim oddziału gruźliczego. Ulokowanie szpitala w przestrzeni, która zupełnie nie była przygotowana do pełnienia takiej roli było celowym działaniem władz komunistycznych i częścią strategii deprecjonowania arystokratycznego dziedzictwa. Konsekwencje tej decyzji ponieśli przede wszystkim personel i pacjenci oddziału, ale także mieszkańcy, w których budowano poczucie lęku i negatywny wizerunek miejsca.
Z drugiej strony, z opowieści rozmówców wyłania się obraz Willi jako miejsca bliskiego – trwale wpisanego w krajobraz dzielnicy, budzącego sentyment i dumę. Mieszkańcy z zainteresowaniem obserwowali proces rewitalizacji obiektu i z ulgą przyjęli informację o jego ponownym otwarciu jako przestrzeni kultury. Możliwość uczestnictwa w organizowanych w Willi wystawach, koncertach i programach edukacyjnych to ważny element ich codziennego życia.
Nie mniej istotna okazała się nieoczywista funkcja Willi Decjusza jako miejsca rodzinnych spotkań. Wynajmowana na śluby, wesela i jubileusze zabytkowa przestrzeń stała się dla wielu naszych rozmówców tłem ich najbardziej osobistych i najbliższych sercu wspomnień. Opowieść ta – choć pozornie rozchwiana jest jednak spójna, spleciona z wielu wątków i głosów, które razem tworzą żywą, pulsującą tkankę miejsca.
Dzięki projektowi „Historie. Willa Decjusza 1889–1989” udało się nie tylko ocalić cenne wspomnienia i świadectwa przeszłości, ale też stworzyć inspirującą przestrzeń dialogu wokół historii i dziedzictwa. Wierzymy, że to dopiero początek. Chcemy, aby społeczne archiwum Willi wciąż się rozwijało. Zależy nam, by kolejne głosy mogły wybrzmieć i odnaleźć swoje miejsce w opowieści o tym wyjątkowym miejscu i ludziach z nim związanych.
Z pewnością wiele z tych historii nie zostało jeszcze opowiedzianych. Zaszczytem dla nas będzie móc ich od Państwa wysłuchać.
Zapraszamy do współtworzenia projektu!
Kontakt z koordynatorką:
Anna Słupek
anna.slupek@willadecjusza.pl
+48 453 696 341
W swoich początkach służyła jako letnia rezydencja kolejnych właścicieli – należała m.in. do rodzin Decjuszów, Lubomirskich, Sanguszków i Morzkowskich. W XIX wieku, za sprawą księżnej Marceliny Czartoryskiej, Willa zyskała nowe znaczenie – stała się ważnym Salonem Patriotycznym, w którym spotykali się przedstawiciele elity intelektualnej i artystycznej epoki.
W czasie I wojny światowej budynek został zajęty przez garnizon wojskowy. W okresie międzywojennym planowano przekształcenie Willi w luksusowy pensjonat, zaś podczas II wojny światowej w pałacu stacjonowała niemiecka policja.
Po wojnie Willa przeszła kolejną transformację – początkowo mieściła się w niej szkoła i internat Biegłych Rewidentów Spółdzielczości, a w późniejszych latach – oddział kobiecy Szpitala Gruźliczego im. dr. Anki, który funkcjonował tu aż do lat 70. XX wieku. W kolejnych latach popadała w zapomnienie i, pozbawiona odpowiedniej opieki konserwatorskiej, niszczała.
Nowy rozdział w historii obiektu rozpoczął się w 1996 roku, kiedy powstało Stowarzyszenie Willa Decjusza, które objęło pieczę nad zabytkiem i przywróciło mu funkcję miejsca kultury i dialogu. Od 2019 roku opiekę nad Willą sprawuje miejska instytucja kultury – Instytut Kultury Willa Decjusza.
Willa jest częścią większego kompleksu pałacowo-parkowego, który obejmuje także Dom Łaskiego, Dom Erazma oraz zabytkowy Park Decjusza – jeden z najstarszych parków miejskich w Krakowie. Całość tworzy unikatowy krajobraz kulturowy, łączący dziedzictwo historyczne z dynamizmem współczesnego życia społecznego i artystycznego.
Kompleks zlokalizowany jest na Woli Justowskiej – osiedlu wchodzącym w skład dzielnicy Zwierzyniec. Wola Justowska wyróżnia się specyficzną, przeważnie jednorodzinną zabudową oraz zróżnicowaną strukturą demograficzną. Obok mieszkańców związanych z tą częścią miasta od pokoleń, rezyduje tu liczna grupa nowych mieszkańców, którzy dopiero włączają się w tkankę lokalnej społeczności. Projekt „Historie…” był próbą połączenia tych dwóch perspektyw i stworzenia przestrzeni do dialogu wokół wspólnej historii miejsca.
Pomysł stworzenia społecznego archiwum Willi Decjusza zrodził się z refleksji nad przemijaniem i obowiązkiem ocalenia pamięci. Zrozumieliśmy, że to ostatni moment, by dotrzeć do świadków historii - osób pamiętających czasy, gdy Willa pełniła inne funkcje i była inaczej postrzegana przez mieszkańców. Historia dokumentalna obiektu – rekonstruowana na podstawie oficjalnych źródeł archiwalnych i badań architektonicznych jest także przedmiotem naszego ciągłego zainteresowania. W tym jednak projekcie koncentrujemy się na tym, co dotychczas nieopowiedziane.
Przez ostatnich kilka miesięcy rozmawialiśmy z wieloletnimi pracownikami Willi Decjusza, ukierunkowując poszukiwania uczestników projektu archiwistycznego. Wskutek tego procesu powstało piętnaście obszernych wywiadów biograficznych z byłymi i obecnymi mieszkańcami Woli Justowskiej. Te rozmowy wraz z udostępnionymi zdjęciami i pamiątkami stanowią niezwykłe świadectwo wspólnotowej pamięci. Dzięki nim Willa Decjusza w swojej wielowiekowej historii może otworzyć nowy rozdział, stając się nie tylko kreatorką wspomnień, ale też ich depozytariuszką.
Willa Decjusza we wspomnieniach mieszkańców jawi się jako miejsce z jednej strony odległe, a z drugiej – niezwykle bliskie. Pałac Decjusza, jak niegdyś nazywano Willę, był przez lata zaniedbany, opuszczony i niedostępny, wcześniej – uważany wręcz za miejsce niebezpieczne z racji funkcjonującego w nim oddziału gruźliczego. Ulokowanie szpitala w przestrzeni, która zupełnie nie była przygotowana do pełnienia takiej roli było celowym działaniem władz komunistycznych i częścią strategii deprecjonowania arystokratycznego dziedzictwa. Konsekwencje tej decyzji ponieśli przede wszystkim personel i pacjenci oddziału, ale także mieszkańcy, w których budowano poczucie lęku i negatywny wizerunek miejsca.
Z drugiej strony, z opowieści rozmówców wyłania się obraz Willi jako miejsca bliskiego – trwale wpisanego w krajobraz dzielnicy, budzącego sentyment i dumę. Mieszkańcy z zainteresowaniem obserwowali proces rewitalizacji obiektu i z ulgą przyjęli informację o jego ponownym otwarciu jako przestrzeni kultury. Możliwość uczestnictwa w organizowanych w Willi wystawach, koncertach i programach edukacyjnych to ważny element ich codziennego życia.
Nie mniej istotna okazała się nieoczywista funkcja Willi Decjusza jako miejsca rodzinnych spotkań. Wynajmowana na śluby, wesela i jubileusze zabytkowa przestrzeń stała się dla wielu naszych rozmówców tłem ich najbardziej osobistych i najbliższych sercu wspomnień. Opowieść ta – choć pozornie rozchwiana jest jednak spójna, spleciona z wielu wątków i głosów, które razem tworzą żywą, pulsującą tkankę miejsca.
Dzięki projektowi „Historie. Willa Decjusza 1889–1989” udało się nie tylko ocalić cenne wspomnienia i świadectwa przeszłości, ale też stworzyć inspirującą przestrzeń dialogu wokół historii i dziedzictwa. Wierzymy, że to dopiero początek. Chcemy, aby społeczne archiwum Willi wciąż się rozwijało. Zależy nam, by kolejne głosy mogły wybrzmieć i odnaleźć swoje miejsce w opowieści o tym wyjątkowym miejscu i ludziach z nim związanych.
Z pewnością wiele z tych historii nie zostało jeszcze opowiedzianych. Zaszczytem dla nas będzie móc ich od Państwa wysłuchać.
Zapraszamy do współtworzenia projektu!
Kontakt z koordynatorką:
Anna Słupek
anna.slupek@willadecjusza.pl
+48 453 696 341
Fotografia z archiwum prywatnego dr n. med. Romany Waligóry-Antczak, specjalistki pulmonologii na oddziale gruźliczym w Willi Decjusza, a później także ordynatorki oddziału (na zdjęciu po lewej), 1962 r.